गैससका तालिम, खान्की र खर्च

तालिम सुरु भयो । आयोजकतर्फका कर्मचारीले डायरी र कलम सहभागीलाई दिए, हस्ताक्षर गराए । विज्ञले ल्यापटप अन गरे । पावरपाेइन्टबाट आफ्नो विज्ञता सहभागीलाई सुनाउँदै थिए । सहभागी कोही सुन्दै थिए, कोही लेख्दै थिए त कति च्याट गर्दै थिए । दुईवटा सेसन गयो । सत्य-तथ्य, निष्पक्ष, लगायतका आधारभूत पत्रकारिताका सिद्धान्त सिकाइए । बिचबिचमा जोक सुनाइए, एकछिन गललल सबै हाँसे । लन्च सुरु भयो, मासुभात लगायतका धेरै परिकारको व्यवस्था गरिएको थियो । लगभग धनाढ्यका बिहे भोजको जस्तै खान्कीको व्यवस्था थियो ।

कार्यक्रमको अन्तिममा ‘आशा छ तपाईँलाई यस एकदिने  राष्ट्रिय  तालिमले तपाईँको व्यावसायिक जीवनमा राम्रो प्रभाव पार्छ’ भन्ने वाक्य छुटेन । त्यसपश्चात्  प्रमाणपत्रसहित खाम दिँदै पुनः हस्ताक्षर गराएर बिदाइ तथा सामूहिक तस्बिरबाट तालिम समापन भयो । सहभागी सबै आआफ्नै गन्तव्यतिर लागे ।

***

वास्तवमा यस्ता गैससका तालिमले, गैससका मालिकले भनेझैँ तालिम लिएकालाई ठुलो प्रभाव पार्छ त ? एक/दुई दिनका दाताको सहयोगबाट दिइने तालिमले व्यावसायिक जीवनमा कति प्रभाव पार्ला ? हुन त अहिले व्यावसायिक पत्रकारिता गर्ने अधिकांशले पत्रकारितामा स्नातक तह वा सो-सरह उत्तीर्ण हुन्छन् । पत्रकारिता विषयमा स्नातक नगरेकाले नेपाल प्रेस इन्स्टिच्युटबाट निश्चित कोर्स पूरा गरेका हुन्छन् । पत्रकारिताका आधारभूत सिद्धान्त अवश्य जानेका हुन्छन् । तथापि यस्ता कार्यक्रम, तालिम, गैससपिच्छे आयोजना भएका हुन्छन् । पङ्क्तिकारले पनि एकै प्रकृतिका फरक-फरक संस्थाबाट तालिम लिएका छन् ।

समग्रमा गैससका तालिमले सहभागीमा कति परिवर्तन ल्याउँला ? सहभागीको सीपलाई कति निखरता प्रदान गर्ला ? तालिमपश्चात् एकअर्कामा कुरा हुँदा, बुझ्दा, अधिकांश सहभागीको उद्देश्य सिक्ने कम उपस्थित जनाउने धेरै देखियो । कारण यस्तै प्रकृतिका बर्सेनि धेरै तालिममा उनीहरूले विभिन्न गैससमार्फत सहभागिता जनाइसकेका हुन्छन् । अझ कति कुरा तालिम अगावै पढेको पनि हुन्छ । अर्कोतिर,  गैससका धेरै कार्यक्रममा नवीनता कम एकअर्कामा समानता धेरै पाइन्छ । यस्तो परिपाटीमा सहभागीले सिक्ने कम, उपस्थितिमात्र सीमित भएको देखिन्छ ।

गैससले सहभागीलाई सिकाउनु छ भने अब नयाँ तरिका अपनाउनुपर्छ । केही समय हप्ता दस दिनको तालिम तालिका निर्माण हुन आवश्यक छ । तालिममा पनि विश्व परिवेशमा प्रचलित प्रविधि र प्रक्रिया समावेश हुनुपर्छ । अनि मात्र केही प्रभाव देखिएला, अन्यथा ‘भात, भत्ता र भर्पाईमा’ सीमित हुने पक्का छ ।

गैससले यस्ता तालिमको आयोजना दाताको सहयोगबाट सञ्चालन गरेको पाइन्छ । दाताले २०-३० काे सङ्ख्यामा समावेशी तवरले उपस्थिति गराएर तालिम दिन लगाउने गरेको देखिन्छ । साे तालिम आयोजना गरेबापत निश्चित रकम गैससलाई प्रदान गरिन्छ । गैससले पनि परियोजना रकम अनुसार तारे हाेटलदेखि सामान्य हलमा तालिम आयोजना गर्छन् । सहभागीलाई गाडी भाडा तथा अन्य खर्च स्वरूप हजार, पाँच सय भत्ताको  व्यवस्था गरिएको हुन्छ । कसैकसैले आवास सहितका कार्यक्रम पनि गर्छन् । जिल्ला जिल्लाबाट हवाई टिकटको व्यवस्था गरेर सहभागीलाई निमन्त्रणा गरी तालिममा उपस्थित गराइन्छ ।

बर्सेनि अर्बौँको बजेट दाताबाट गैससलाई विभित्र शीर्षकमा कार्यक्रम सञ्चालनको निम्ति विनियोजित भएको छ । दैनिक माथि उल्लेख गरिएका जस्ता गैससका तालिम धेरै हुने गरेका छन् । संस्थाको प्रकृति अनुसारका तालिम, गोष्ठी, सेमिनार तारे हाेटलदेखि सामान्य सामुदायिक भवनमा भएको देखिन्छ । समाज कल्याण परिषद्ले २०२० मा सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा करिब सत्तरी हजार गैसस दर्ता भएका छन्, जसमध्ये करिब १४ हजार गैससले मात्र सक्रियरूपमा काम गरिरहेका छन् । बाँकी नवीकरण नगरेका र झोलामा सीमित  रहेको देखिन्छ ।

नेपालको पहिलो गैरसरकारी संस्था ‘गान्धी चर्खा प्रचारक गुठी’ देखि अहिलेका सक्रिय गैसस जस्तै: माइती नेपाल, तिलगंगा आँखा अस्पताल, प्रारम्भिक बाल विकास केन्द्रलगायतका गैससहरू विभिन्न सामाजिक क्षेत्रमा सक्रियताका साथ सञ्चालित छन् । अनुराधा कोइराला कार्यरत माइती नेपालले, बेचिएका चेलीबेटीको उद्धार गर्छ । विशेष गरी भारतीय कोठीहरूमा बेचिएका नेपाली चेलीबेटीहरूको उद्धार तथा पुनर्स्थापनामा उनको संस्था क्रियाशील छ ।

त्यस्तै, विश्व प्रसिद्ध आँखा रोग विशेषज्ञ  डाक्टर सन्दुक रुइत कार्यरत  तिलगंगा आँखा अस्पतालले पनि आँखाको उपचारमा विश्व स्तरीय सेवा प्रदान गरिरहेको छ । पुष्पा बस्नेतद्वारा सञ्चालित ‘प्रारम्भिक बाल विकास केन्द्र’ले जेल परेका आमाबाबुको सन्तानको पालनपोषण र शिक्षादीक्षा दिँदै आवासीय सुविधासहित शिक्षादीक्षाको व्यवस्था गरेर उल्लेखनीय काम गर्दै आइरहेको छ ।

मार्टिन चौतारी, समता फाउन्डेसन लगायतका केही गैससले प्राज्ञिक खोज, अनुसन्धान तथा ज्ञान उत्पादन कार्यमा राम्रो छाप छोड्न सफल भएका छन् । दाताबाट प्राप्त सहयोगबाट राज्यलाई नीति निर्माणमा सल्लाह सुझाव दिने कार्य गर्दै आइरहेका छन् । यी नमुना गैससले खास तवरले गैससले गर्नुपर्ने कार्य गरेर उदाहरणीय गैससकाे रूपमा स्थापित भएका छन् । धेरैको विश्वास जितेर समाजमा सफलताको छाप बसाल्न सफल भएका छन् ।

गैसस सञ्चालनको लागि समाजकल्याण मन्त्रालय अन्तर्गतको समाजकल्याण परिषद्ले निश्चित दायरा तोकिदिएको छ ।  गैससकाे काम कर्तव्य उद्देश्यसहित आफ्नो  विधान पनि हुन्छ  । सोही विधानमा टेकेर  विभिन्न सामाजिक आर्थिक, सांस्कृतिक, प्राकृतिक, न्यायिकलगायतका क्षेत्रमा दाताको सहयोगमा काम गर्ने हो । एकतिरबाट हेर्दा गैससकाे यस्तो कार्य निकै सह्रानीय देखिन्छ । ‘समाजमा परिवर्तनको निम्ति काम गर्छु’ भन्नू राम्रो हो । ‘रूपान्तरण र सुधारको लागि अहोरात्र खटिन्छु’ भन्नू सदैव स्वागतयोग्य हुन्छ नै ।  विडम्बना तर, केही प्रभावकारी गैससका बिच धेरै यस्ता गैसस छन् , जसको मूल उद्देश्य ‘कागजमा एक, कर्ममा अनेक’ देखिएको छ । दाताले दिएको बजेटमाथि चरम हिनामिना गरिरहेका छन् । बेकामे बिलका थुप्रोले, काल्पनिक प्रतिवेदन लेखोटले, दाताको दान व्यक्तिगत स्वार्थमा खर्च गरिएको स्पष्ट देखिन्छ । सरासर हेर्दा ‘काम कुरो एकातिर दाताको रकम बोकी घरतिर’ जस्तो देखिएको छ । जसकारण केही प्रगतिशील र नागरिक अधिकारकर्मीको निशानामा गैसस भ्रष्टाचारी संस्थाको रूपमा चित्रण गरिएको छ ।

भ्रष्टाचार निराकरण परियोजना प्राप्त गरेको गैसस आफैँ भ्रष्टाचार गरिरहेका हुन्छन् । धारा २७, सूचनाको हक सम्बन्धी तालिम दिएका गैससले विभिन्न तवरले आफ्नो सूचना आर्थिक तथ्याङ्क लुकाएका हुन्छन् । ‘अनुसन्धान गर्छु’ भनी परियोजना लिएका धेरै गैसस अन्धाधुन्ध लेखिरहेको देखिन्छ । अन्ततः  सेवा भावलाई सिद्धान्त मानी स्थापना गरिएका गैसस ‘विदेशीको मेवा’ कसरी हुन्छ पचाउनमा लागिपरेका छन् । गैससका अधिकांश लेखा परीक्षण र लेखा परीक्षकले जति तोडमोड र झुटको खेती गरेको कहीँ देखिँदैन । एक हजारको खर्चलाई दस हजारको बिल बनाउने गैसस धेरै छन् । यस्तो अवस्थामा गैससलाई आम जनताले कसरी विश्वास गर्ने ?

गैससकाे स्थापना समाजसेवाको निम्ति हो तर एकाध बाहेक धेरै गैससकाे कामकारबाही सेवा नभई ‘कसरी हुन्छ खाने, खुवाउने र बाँड्ने’ भन्ने रहेको छ । गैससका मालिक अर्थात् अध्यक्ष, सिइओकाे जीवनशैलीले त्यसको छनक दिइरहेकै छ । समाजसेवा गर्छु भन्ने मानिसको वैभव र विलासिताको मेल हुनु आफैँमा बेमेल कुरा हो । तर, नेपालमा यिनै दुई विपरीत ध्रुवको खास मेल भएको देखिन्छ । फलतः चरम आर्थिक हिनामिनाले गैसस थला परेका छन् । बिरामी गैससबाट कसरी स्वास्थ्यकर परिणाम प्राप्त होस् ?

अन्तमा, नेपालमा सञ्चालित अधिकांश गैससकाे सम्बन्ध भ्रष्टाचारसँग धेरै निकट देखिएको छ । गैसस भन्ने बित्तिकै जनमानसमा राम्रो प्रभाव  देखिएको छैन । गैससकै स्वार्थ गतिविधिले गैससकाे पहिचान र परिचय दिनानुदिन धुमलिएकाे छ । खस नेपालीमा एउटा उखान छ, ‘धन तेरो चकचकी मेरो’ अर्थात् ‘धन अरू कसैको तर फुर्तिफार्ति मेरो ।’ खस नेपालीको यो उखान र नेपालमा कार्यरत अधिकांश गैससका गतिविधिसँग ठ्याक्कै मेल खान्छ । गैससकाे अहिले देखिएको फुर्ती र ‘बजेट हजम’ गर्ने प्रवृत्ति बढेर गए, ढिलो चाँडो गैससकाे बहिर्गमन निश्चित छ । त्यसकारण समग्र गैससले सत्यतथ्य निष्पक्ष तवरले काम गरेर आफ्नो धुमलिएकाे चरित्र सफेद बनाउन लागिपर्नुपर्छ । समाजमा सेवाभाव प्रस्तुत गरी गैससकाे नाम अनुसारको सार्थकता दिलाउनुपर्छ  । अनि मात्र माइती नेपालले जस्तो  विश्व जगतमा चर्चा माया र विश्वास प्राप्त हुनेछ । अन्यथा , सम्पत्ति सुदृढीकरण विभाग र अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धानको तारो बन्ने मार्ग प्रशस्त कोरिनेछ ।