महाभारत पर्वत शृङ्खलाको यात्रा -२: “शैलुङलाई नचिथोरौँ !”

(नाेटः याे पहिलाे भाग पढ्नु भएकाे छैन भने पढ्नुहाेस् है ! अनि मात्रै रमाइलाे हुने छ यात्रा)

पहिलाे भागः –महाभारत पर्वत श्रृङ्खलाकाे यात्रा: खैलीङदेखि शैलुङसम्म

!…बिहान पाँच बजे बिउँझिएँ । तर, उठ्न गाह्रो भयो, सकिनँ । अर्जुन दाइको आदेश आएपछि मात्रै उठेँ । टेन्टबाट बाहिर निस्केर हेर्दा पूर्वतर्फ आकाशमा लाली छाएको थियो । अगाडी गगनचुम्बी काला पहाडहरू लामबद्ध उभिएका थिए । धर्ती पुरै अन्धकार नै थियो । बिस्तारै रातो घाम पहाडको शिरमा शिरविन्दु झैँ देखिने गरी उक्लियो । घामले एकैछिनमा गोलो टिकाको रूप धारण गर्यो । तर, पहाडको निधारमा अडिएन । बरु माथि–माथि पो गए । जति-जति माथि पुग्यो, रङ्ग पनि फेरिँदै गयो । रातो घाम बिस्तारै पहेँलो हुँदै हेर्नै नसक्ने गरी सेता भएर चाँदी झैँ टल्किए । हुन त, माथि–माथि पुगेपछि नाथे मानिसले त रङ्ग बदल्छन्, घामको के कुरा । तर, उदाउने बेला रातो घाम अस्ताउने बेला पनि रातै । मानिस पनि जन्मिने बेला नाङ्गै अनि मर्ने बेला पनि…!

आफूलाई छेकिराखेका पहाडहरूलाई धर्तीमै छाडेर आकाशमा पुगे घाम । धर्ती उज्यालिए । काला अग्ला पहाडहरू चाँदीझैँ टलक्क टल्किन थाले । डाँडा, पाखा–पखेरा, खोला–नाला अनि गाउँ-बस्तीहरूले आफ्ना रूप प्रकट गर्न लागे । बिहानीको घामको किरणको स्पर्शले अग्लो पहाड शैलुङलाई बैँस चढ्यो । थुम्काथुम्कीहरूको पत्र-पत्र मिलेर बनेकी शैलुङ फक्रिएको फूल झैँ देखिइन् । शिरैमा बनेको नयाँ छ्योर्तेन शैलुङको सुन्दरतामा नयाँ गहना बने । लुङ्ता र दर्ज्युकाे झकिझकाउ त छँदै थियाे । ढुङ्गा माटाेले बनेका पुराना माने, छ्याेर्तेनहरू । सुन्दरताका सबै रङ्गहरू एकै ठाउँमा । साँच्चै स्वर्ग हुन्थ्याे भने यस्तै त हाेला जस्ताे लाग्याे । मनमनै बाेलेँ, “हेवन इज् मिथ, शैलुङ इज् ट्रुथ”

पृष्ठभूमिमा ज्याङछ्युब छ्याेर्तेन ।

शैलुङको सुन्दरतामा केहिबेर लट्ठिएपछि मनिङ वाल्कमा निस्किएँ एक्लै । थुम्काहरूमा दौडिएँ । तर, थुम्काहरूको छेउछाउमा रहेको चिमाल र गुराँसको जङ्गलमा पुगेपछि मन कुँडियो । जङ्गलमा जताततै फोहोर रहेछ । चाउचाउ, विस्कुटका बाेक्रा, अनेक थरीका प्लास्टिक, प्लास्टिक- सिसाका बोतल, म्याट्रेक्स, टेन्ट जस्ता फोहोर जताततै लथालिङ्ग फालिएको रहेछ । दिसा पिसाब जहाँतहीँ । केहि मिनेटअघि सय मिटर माथि थुम्कामा बसेर स्वर्गानुभूति गरेकाे मैले नर्ककाे अनुभूति गरेँ । स्वर्गबाट नर्कमा झरेकाे जस्ताे । एक ठाउँमा मात्रै हो कि यस्तो फोहोर भनेर झन्डै सय मिटर परसम्म हिँडे, फोहोरै फोहोर ! “यस्तो सुन्दर अनि पवित्र धार्मिक स्थलको परिसर भने डम्पिङसाइट जस्तो ! फोहोरको व्यवस्थापन गर्न सम्बन्धित निकाय चुकेको देखियो । समयमै ध्यान दिन नसकिए यसले शैलुङको पवित्रतामा आँच पुर्‍याउने छ । सुन्दर शैलुङ प्रदूषित शैलुङ बन्ने छ । वातावरणीय प्रदूषण बढ्ने छ । स्थानीय समुदायको जनस्वास्थ्यदेखि पारिस्थितिक प्रणालीसम्म खलबल्याउने छ । पर्यटकहरू पुग्ने छैनन् । पुगेकाहरू दोहोरिने छैनन् । फेरि यो त पवित्र धार्मिक स्थल पनि हो । बौद्ध र हिन्दु धर्मावलम्बीको आस्थाको केन्द्र, दुई धर्मको दोभान अनि प्रकृति र अध्यात्मको सङ्गमस्थल । पवित्र धार्मिक स्थलको दर्शन गर्न आउनेहरूले यस्तो फोहोर देख्दा कस्तो महसुस गर्लान् ?” यस्तै यस्तै सवालहरूले रन्थनिएपछि माथि डाँडातिरै उक्लिएँ ।

जङ्गलभित्र जताततै फाेहाेर ।

मुड फ्रेस गर्न भनेर मनिङ वाल्कमा गएको म फोहोर देखेपछि झन् दिक्क भएर फर्किएँ । कफीको चुस्की लिएर साथीहरूसँग गफिँदै फ्रेस हुने कोसिस गरेँ । बिहानीको समयमा देखिने शैलुुङ र त्यहाँबाट देखिने दृश्यहरूलाई कैद गरेँ । अझै आकाशबाट नियालौँ कि भनेर छेउमै उभिएको भ्यूटावरको टाउकोमा चढेँ । तर, भुईँबाट जति देखिन्छ त्यत्ति नै रहेछ देख्ने । महाभारत पर्वत श्रृङ्खलाकै अग्लो गगनचुम्बी टाकुरामा तीन तले भ्यूटावर ! त्यत्ति अग्लो प्राकृतिक टावरमाथि अर्को भ्यूटावर बनाएर शैलुङको अपमान गरेको हो कि जिस्काएको हो, थाहा भएन । तर, झट्ट हेर्दा लाग्छ, भ्यूटावरले शैलुङलाई गिज्याएको छ । सुन्दर स्याउजस्ताे गालामा पिलाे आएकाे जस्ताे !

हुन त पछिल्लो समय देशभरि भ्युटावरे विकासको आतङ्क छ । भ्यूटावर बनाउनु नै विकास र समृद्धिको द्योतक हो भन्ने मानसिक रोगबाट ग्रसित तथाकथित विकासवादी जनप्रतिनिधि, राजनीतिक दल तथा एनजिओ आईएनजिओहरू । कुनै गाउँमा पिउने पानी छैन, भ्यूटावर छ । केटाकेटी रुखको फेदमा बसेर बढ्छन्, त्यहाँ पनि भ्यूटावर छ । सिटामोल र सिटामोल पाउने स्वास्थ्य क्लिनिक छैन, त्यहाँ पनि भ्यूटावर चाहिँ छ ।

शैलुङ पनि अछुतो रहेन छ । नेपाल सरकार संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालय, पर्यटन विभागले भ्यूटावर निर्माण गरेको रहेछ । भ्यूटावर रामेछाप र दोलखाको ठ्याक्कै सिमानामा बनेकोले स्वामित्वको विषयमा लामो विवाद चलेपछि अन्तिममा रामेछापको दोरम्बा शैलुङ गाउँपालिकालाई हस्तान्तरण गरिएको रहेछ । तीन तले भ्यूटावर निर्माणका लागि करिब एक करोड ७० लाख रुपैयाँ खर्च गरेको रहेछ । भ्यूटावर एकातिर शैलुङको सुन्दरतामा घाउ बनेको छ भने अर्कोतिर लागत कहिले पनि नउठ्ने देखिन्छ । सरकारले विकासको नाममा गरेको भद्दा मजाक र जनताले तिरेको करको दुरुपयोग भएको गतिलो उदाहरण लाग्यो, भ्यूटावर ।

छ्याेर्तेन नजिकै भ्यूटावर । तस्बिरः पेमा तामाङ माेक्तानकाे फेसबुक वालबाट ।

भ्यूटारको टाउकोबाट तल भुईँमा ओर्लिने बित्तिकै साथी हिरोज लोप्चनको प्रश्न आयो, “चन्द्र जी, तपाईँलाई पिनास भएको छ ?”

मैले भने, “छैन”

“किन र ?” प्रतिप्रश्न गरेँ ।

“भए, ट्वाइलेट जानुस् भनेर” हिरोजको हाँसो मिश्रित जवाफ आयो ।

म गएँ । भ्यूटावरको फेदमा शौचालय रहेछ । दुर्गन्ध यति थियो कि ढोकामा मात्रै पुग्दा पनि नाकको जाम खोल्ने । पानी छैन । जताततै टिस्यु पेपरको डल्लो अनि प्लास्टिकको बोतल । यसो सोचेँ, “यो करोडौँको भ्यूटावर बनाउनुभन्दा व्यवस्थित ट्वाइलेट पानीको व्यवस्था गरेको भए शैलुङ कति खुशी हुने थियो । ठाउँ-ठाउँमा डस्टवीन राखेर फोहोरलाई एक ठाउँमा जम्मा गरेको भए कति पवित्र हुने थियो, शैलुङ ।”

छरपस्ट फोहोर, अनावश्यक भ्यूटावर, अव्यवस्थित शौचालयको गन्थन-मन्थनले रन्थनिएरै बिहानीको समय बित्यो । कार्यक्रम सुरु हुने बेला पनि भयो । प्रमुख अतिथि गुरु क्याब्जे सेचेन सब्ज्याम रिम्पोछेको स्वागतका लागि लाम्बा, ताम्बा, गान्बा, बोन्बोहरू तयार भए । आ–आफ्ना प्रस्तुतिहरू पनि दिन थाले । हामी चाहिँ ताम्बासँग बढी झुम्मियौँ । ताम्बा सङ्घ नेपालको डम्फुरेसँग नाच्यौँ, नचायौँ ।

डम्फुकाे तालमा नाच्दै गाउँदै ताम्बाहरू ।

निकैबेरकाे रमाइलो पर्खाइपछि प्रमुख अतिथि गुरु क्याब्जे सेचेन सब्ज्याम रिम्पोछेको आगमन भयो । शैलुङ रिगसुम गोन्पाे सेवा समाजको सात वर्ष लामो अथक प्रयासबाट बनेको शैलुङ ज्याङछ्युब छ्योर्तेनको सुप्राण-प्रतिष्ठासहित उद्घाटन भयो ।

गुरु क्याब्जे सेचेन सब्ज्याम रिम्पोछे ।

शैलुङको सुन्दरतामा एउटा नयाँ गहना थपियो । शैलुङको परिचयमा एउटा नयाँ आयाम थपियो । महाभारत पर्वतको श्रीपेच बन्यो, ज्याङछ्युब छ्योर्तेन । दिउँसोको दुई बजे कार्यक्रम सम्पन्न भयो । हामी शैलुङसँग बिदाइको हात हल्लाउँदै अनगिन्ती सम्झनाहरू बटुलेर फर्कियौँ ।

अन्त्यमा,

डाेजरकाे नङ्ग्राले जथाभावी धर्तीलाई चिथाेर्नु, अनावश्यक भाैतिक संरचना बनाउनुलाई विकास मान्ने मानसिकताबाट माथि उठ्न विलम्ब गर्न हुँदैन । विकास भनेकाे बनाउनु मात्रै हाेइन, बचाउनु पनि हाे । नेपालकाे सन्दर्भमा बनाउनुभन्दा बचाउनु जरुरी छ । जस्ताे सगरमाथा अरूले बनाउन सक्दैनन्, हामीसँग छ, त्यसलाई बचाउने हाे । बुद्धकाे जन्मभूमि हामीसँग छ, त्यसलाई बचाउने हाे । यस्ता थुप्रै प्राकृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक सम्पदाहरू छन् । तिनकाे संरक्षण र संवर्द्धन गर्न सकिए पर्यटनकाे विकास हुने नै छ । नेपालकाे अर्थतन्त्र बलियाे बन्दै जाने छ । नेपाल र नेपालीले सुःख र समृद्धिकाे सास फर्न पाउने छन् ।

शैलुङ पवित्र धार्मिक स्थल भएकाले गुम्बा, छ्योर्तेन तथा मन्दिरहरू बन्नु स्वाभाविक नै हो । यसले शैलुङको गरिमालाई उँचो पार्ने छ । शैलुङको शोभा र महत्ता बढाउने छ । पर्यटकहरूको ध्यान खिच्ने छ । तर, विकासको नाममा सुन्दर शैलुङलाई जथाभाबी चिथोर्ने, अनावश्यक संरचना बनाउने गरेमा शैलुङको अस्मिता मेटिने छ । शैलुङलाई ‘शैलुङ’ नै रहन दिनु उत्तम हुने छ ।

शैलुङमा अत्यावश्यक खानेपानी, शौचालय र विद्युतको व्यवस्था र फोहोरको व्यवस्थापन जरुरी छ । तर, विकासकाे नाममा विनाश पाे हुँदै छ कि भन्नेतर्फ सम्बन्धित सबै चनाखाे बन्न जरुरी छ ।

छ्योर्तेनको निर्माण गर्न इच्छा व्यक्त गर्नुहुने टुल्कु लोसाङ नाम्ग्याल रिम्पोछे र उहाँको इच्छालाई अथक प्रयासबाट सार्थक बनाउने शैलुङ रिगसुम गोन्पो सेवा समाजलाई धन्यवाद दिनैपर्छ । धादिङको बेनीघाट रोराङ–१ को खैलीङ डाँडादेखि महाभारत पर्वत श्रृङखलाकै अग्लो टाकुरा पवित्र भूमि शैलुङसम्मसँगै यात्रा गर्नु भएकोमा तपाईँलाई पनि धन्यवाद ।

यात्रा सकियाे ।

घुम्न त घुमियाे, शैलुङबारे तपाइँलाइ के थाहा छ ? 

शैलुङ डाँडा नेपालको बागमती प्रदेश अन्तर्गत दोलखा र रामेछाप जिल्लाको सिमानामा पर्दछ । यो क्षेत्र नेपालकै रमणीय पर्यटकीय स्थलको रूपमा परिचित रहेको छ । शैलुङ  समुन्द्री सतहबाट करिब ३,१५० मिटरकाे उचाइसम्म चुलिएको छ । यो डाँडा प्राकृतिक सुन्दरताको लागि मात्रै नभएर धार्मिक स्थलको रूपमा पनि परिचित छ । बौद्ध र हिन्दु धर्मको सङ्गमस्थलकाे रूपमा शैलुङ परिचित छ । प्रकृति र अध्यात्मको दोभान शैलुङमा जनैपूर्णिमा, बालाचतुर्दशी, बाह्र वर्षे मेला जस्ता चाडमा धेरै दर्शनार्थीहरूको भीड लाग्ने गर्दछ ।

शैलुङकाे नामकरण सम्बन्धमा विविध किंवदन्तीहरू प्रचलित छन् । तथापि, यस पर्वतको नाम तामाङ भाषाबाट राखिएको हो भन्ने मत बढी बलियो देखिएको छ । तामाङ भाषामा “शै” भनेको सय र “लुङ” भनेको थुम्का भन्ने बुझिन्छ । सय वटा थुम्काथुम्कीहरू मिलेर बनेको हुनाले शैलुङ भनिएको  जनविश्वास छ ।

अर्को किंवदन्ती अनुसार प्रथम बुद्ध साङ्गे माह्मोर्चेले शैलुङमा बसेर ज्ञान बाँडेको हुनाले यस पर्वतलाई साङ्गेलुङ भनिएको पछि अपभ्रंश हुँदै शैलुङ रहन गएको बताइन्छ । यस मत अनुसार शैलुङमा सय वटा नभई एक सय आठ वटा थुम्काहरू रहेको जनविश्वास रहेको छ ।

शैलुङ डाँडा आफैँमा सुन्दर त छँदै छ,  जहाँबाट मनमोहक गौरीशङ्कर हिमाल, सगरमाथा, माछापुच्छ्रे हिमाल, गणेश हिमाल लगायत काठमाडौँ उपत्यका र तराईका केही भागहरू समेत देखिने भएकोले यो स्थान अझ रमणीय पर्यटकीय स्थल बन्न सफल भएको छ ।

यहाँ शैलुङ्गेश्वर महादेवको मन्दिर, १२ वर्षमा एक पटक खुल्ने गदौरी, धार्मिक रूपले चर्चित गुफा पनि अवस्थित छ । चारैतिर देखिने मनोरम हिमशिखरहरू, वनैभरि नाच्ने डाँफेमुनाल, चौँरी र विभिन्न जातजातिका चराचुरुङ्गी एवम् जङ्गली जनावरहरूले शैलुङ डाँडा धार्मिक एवम् पर्यटकीय महत्त्व बोकेको स्थानको रूपमा चिरपरिचित रहँदै आएको छ । साथै थुम्कामा हिउँद महिनामा सेताम्मे हिउँ पर्ने भएकोले यसबेला हिउँप्रेमीहरूको धेरै भीड लाग्ने गर्दछ । धेरै ठाउँबाट पर्यटकहरू आई हिउँमा खेल्ने र सेताम्मे शैलुङको प्राकृतिक स्वाद लिने गर्दछन् ।

शैलुङको अर्को महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको यहाँको चौँरीको दूधबाट बन्ने विभिन्न प्रकारका परिकारहरू पनि पर्दछन् । “माथि माथि शैलुङ्गेमा” बोलको गीत त्यसै अजर अमर बनेको होइन । गीतले शैलुङकाे माटो बोलेको छ । प्रकृति बोलेको छ । शैलुङवासीकाे जनजीवन, जीवनशैली, रहनसहन र संस्कृति बोलेको छ । यहाँका बासिन्दाहरू प्राय सबैले चौँरी पालन गर्ने गर्छन् र उत्पादित चौँरीको दूधबाट उनीहरू मिठा छुर्पी, चिज बनाएर विभिन्न ठाउँमा लगेर विक्री वितरण गर्ने गर्दछन् । यहाँ यसको अलावा बहुमूल्य जङ्गली जडीबुटी पाँचऔंले, चिराइतो, मजिटो, च्यातु लगायत अन्य धेरै जडीबुटीहरू पनि प्रशस्तै मात्रामा पाइन्छ।

शैलुङ जति सुन्दर र सम्पन्न छ, त्यति नै रहस्यमय पनि । त्यसैले एक पटक पाइला टेक्नुपर्ने भूगोल हो, शैलुङ । अनि काठमाडौंबाट नजिकै रहेको धादिङको खैलीङ र ब्रोम्दीङ त छुटाउने कुरै भएन !